اشتغال‌زایی دیجیتالی در تراز عصر دیجیتال برای مناطق محروم
مصطفی امینی
مدیرعامل و عضو هیئت مدیره شرکت گسترش فناوری‌های نوین بانک کشاورزی
پسادکتری تحول دیجیتال، دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس
مقدمه
از فحوای مطالب کتاب “جهان بدون کار” نوشته دنیل ساسکایند، می‌توان این گونه برداشت کرد که پیشرفت‌های فناورانه اگرچه از طرفی موجب حذف یکسری از مشاغل سنتی شده‌اند اما از طرف دیگر، موجب دو اتفاق خوشایند نیز می‌شوند: (1) بازنمایی جدید از فرصت‌های شغلی سنتی و توانمندسازی مشاغل قدیمی و (2) خلق فرصت‌های شغلی جدید و جایگزینی مشاغل سنتی با مشاغل جدید. مشاغل دیجیتالی مبتنی بر هوش مصنوعی و پلتفرم‌های آزادکاری نمونه‌هایی از این مطلب هستند. همچنین در کتاب “کار بدون شغل” نوشته روین جساتیسن و جان بودرو با ترجمه هادی بهمنی که توسط انتشارات نوین منتشر شده است در خصوص تحول در مفهوم کار و شغل در عصر دیجیتال مطالب ارزنده‌ای بیان شده است. از فحوای کلام این کتاب می‌توان این گونه برداشت که در عصر دیجیتال، کارآفرینی‌های پلتفرمی، آزاد از مکان، زمان‌مندِ موقتی و مشاغلِ پروژه‌محور مبتنی بر اقتصاد گیگ و الگوهای کارسپاری جدید همچون خوداشتغالی، مشاغل پلتفرمی، دورکاری و آزادکاری رشد قابل توجهی خواهند داشت.
در همین راستا، همواره در عصر دیجیتال باید به شباهت‌ها و تفاوت‌های میان اشتغال‌زایی دیجیتالی[1] و کارآفرینی دیجیتالی[2] توجه داشت. شغل دیجیتالی یا پیشه دیجیتالی فعالیتی منظم است که در ازای دریافت حق‌الزحمه (دریافت حقوق و دستمزد) انجام می‌شود و منظور از اشتغال‌آفرینی دیجیتالی (اشتغال‌زایی دیجیتالی) فرایند خلق فرصت‌های شغلی در فضای دیجیتال است. در حالی که منظور از کارآفرینی دیجیتال، فرایند نوآفرینی یا خلق ارزش جدید دیجیتالی (محصول دیجیتال و یا خدمت دیجیتال) از طریق یک تلاش نظام‌مند با در نظر گرفتن ریسک‌های ناشی از آن است.
شباهت‌ها و تفاوت‌های کارآفرینی دیجیتالی و اشتغال‌زایی دیجیتالی
در جدول ۱ شباهت‌ها و تفاوت‌های کارآفرینی دیجیتالی و اشتغال‌زایی دیجیتالی در تراز عصر دیجیتال بیان شده است.
جدول 1- مقایسه کارآفرینی دیجیتالی و اشتغال‌زایی دیجیتالی (با اقتباس از مدل میثم شکری ساز)
| ویژگی‌ها | کارآفرینی دیجیتالی | اشتغال‌زایی دیجیتالی |
| تعریف | استفاده از فناوری‌های دیجیتال و پلتفرم‌های دیجیتال برای ایجاد و مدیریت کسب‌وکارهای نوآورانه و ریسک‌پذیر | استفاده از فناوری‌های دیجیتال و پلتفرم‌های دیجیتال برای توسعه فرصت‌های شغلی در بازار کار و ایجاد شغل‌های پایدار |
| تمرکز | نوآوری، ریسک‌پذیری، تغییرات و ایجاد ارزش اقتصادی با استفاده از فناوری‌های دیجیتال و پلتفرم‌های دیجیتال | استفاده از فناوری‌های دیجیتال و پلتفرم‌های دیجیتال برای تقویت سواد کار، توانمندسازی افراد و ایجاد فرصت‌های شغلی به منظور کاهش بیکاری |
| هدف | استفاده از فناوری‌های دیجیتال و پلتفرم‌های دیجیتال برای ایجاد کسب‌وکارهای جدید و رشد اقتصادی ملی و محلی | استفاده از فناوری‌های دیجیتال و پلتفرم‌های دیجیتال برای توانمندسازی افراد، افزایش تولید و کاهش فقر در سطح ملی و محلی |
| شناخت محیط | تجربه و دانش عمیق از بازار و تحلیل فرصت‌ها در عصر دیجیتال | تحلیل نیازها و فرصت‌های بازار کار متناسب با نیازهای بین‌المللی، ملی، منطقه‌ای و محلی و در تراز عصر دیجیتال |
| نقش ابتکاری | بسط ایده‌های خلاقانه به کسب‌وکارهای مقیاس‌پذیر در تراز عصر دیجیتال متناسب با نیازهای بین‌المللی، ملی، منطقه‌ای و محلی | ایجاد و توسعه شغل‌ها بر اساس نیازهای بین‌المللی، ملی، منطقه‌ای و محلی و ظرفیت‌ها و توانمندی‌های موجود |
| ارتباط با توسعه فناوری | ترکیب علم و فناوری برای ایجاد ابتکارهای نوآورانه | اثرگذاری توسعه فناوری بر بهبود فرایندهای تولید و خدمات |
| تاثیرات بر جامعه | تحریک تغییرات اجتماعی و فرهنگی از طریق نوآوری و توسعه اقتصاد گیگ و مدل‌های کارسپاری موقتی همچون آزادکاری | بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی افراد و جوامع محلی و کاهش مهاجرت به مناطق شهری و توسعه اقتصاد گیگ و اشتغال‌های موقتی همچون دورکاری و آزادکاری |
مولفه‌های اشتغال‌زایی دیجیتالی در تراز عصر دیجیتال
از آنجایی که از جمله مولفه‌های اشتغال دیجیتالی شامل یادگیری مستمر اشخاص حقیقی و حقوقی، دسترسی مستمر به اطلاعات و دانش، رشد مهارتها و سواد دیجیتالی، تقویت ضریب هوش دیجیتال افراد، خودهدایتی و نگرش دیجیتالی افراد همگی از دسترسی آسان به شبکه بالاخص شبکه اینترنت تاثیر می‌بینند لذا دسترسی به این شبکه‌ها موجب افزایش فراگیری مالی، افزایش عدالت در دسترسی به فرصت‌ها، کاهش فقر اطلاعاتی و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید می‌شود. برای نمونه در سال ۲۰۲۳ میلادی گزارشی با عنوان «آفریقای دیجیتال: تحول فناوری برای مشاغل» منتشر شد که در آن تجزیه و تحلیل جامعی از این که چگونه فناوری‌های دیجیتال می‌توانند تحول اقتصادی و افزایش مشاغل را در آفریفا فراهم کنند، ارائه شده است. بر همین راستا، پیش‌بینی می‌شود سهم آفریقا از نیروی کار جهانی تا سال 2100 به بزرگترین نیروی کار جهان تبدیل شود و در این مسیر فناوری‌های دیجیتال همچون ارتباطات موبایل پرسرعت، بلاکچین و اتوماسیون فرایندها و هوش مصنوعی نقش جدی دارند. این گزارش شواهدی را نشان می‌دهد که در دسترس بودن اینترنت تأثیر مثبتی بر ایجاد شغل و کاهش فقر در کشورهای آفریقایی دارد. پس از سه سال یا بیشتر از قرار گرفتن در معرض دسترسی آسان‌تر به اینترت در مناطق مختلف کشور نیجریه، مشارکت نیروی کار 3 درصد و اشتغال با دستمزد یک درصد در مناطق دارای دسترسی به اینترنت افزایش یافته است. برآوردهای شغلی برای تانزانیا نشان داد که افراد در سن کار که در مناطقی با دسترسی به اینترنت زندگی می‌کنند، شاهد افزایش 8 درصدی در مشارکت نیروی کار و 4 درصدی در اشتغال دستمزدی، پس از سه سال قرار گرفتن در معرض دسترسی به اینترنت بودند.
شبکه‌مندی اشخاص و عدالت دسترسی؛ دو رکن کاهش محرومیت مالی
اگرچه در عصر دیجیتال هم اشتغال‌زایی و هم کارآفرینی ظهور و بروز جدیدی دارند اما یکی از موضوعات زیربنایی هر دوی این موارد «شبکه‌مندی اشخاص حقیقی و حقوقی» و «عدالت دسترسی» به شبکه‌های دیجیتال[3] بالاخص شبکه اینترنت و شبکه ملی اطلاعات است. در عصر دیجیتال می‌بایست «دسترسی به شبکه» به عنوان یک حق عمومی برای مردم و یکی از ابزارهای کلیدی افزایش مشارکت‌ها آنها در حل و فصل نیازهای ملی و محلی در نظر گرفته شود. همچنین این موضوع برای تامین مالی کسب‌وکارهای خرد، کوچک و متوسط محلی در مناطق محروم از اهمیت صدچندان برخوردار است زیرا موجب کاهش محرومیت مالی، افزایش قدرت مقیاس پذیری این کسب‌وکارها و بهبود توسعه‌پذیری مشاغل آنها می‌شود. به نظر می‌رسد میان کاهش محرومیت مالی و رشد اشتغال‌زایی در مناطق محروم ارتباط معناداری وجود دارد. فراگیری مالی (شمولیت مالی) علاوه بر رشد تولید و اشتغال‌زایی در مناطق محروم موجب کاهش فقر و فاصله طبقاتی، رشد کسب‌وکارهای کوچک و متوسط محلی، کاهش فساد مالی و بهبود فضای سرمایه‌گذاری خرد و ورود تازه‌کاران به بازارهای مالی می‌شود.
بعضی از مهم‌ترین ابزارهای فناورانه برای کاهش محرومیت مالی و افزایش فراگیری مالی عبارتند از: خدمات پایه بانکی غیرحضوری، پرداخت آنلاین و موبایلی، کیف پول دیجیتال، سرویس برداشت مستقیم، لندتک (اعتبارسنجی و پرداخت اعتباری دیجیتال)، اینشورتک ( فناوری‌های بیمه‌ای خرد و اصناف) و وِلث‌تک ( فناوری‌های نوین بازار سرمایه) و رمزارزها. این ابزارها در کنار ابزارهای احراز هویت دیجیتال، اعتبارسنجی دیجیتال و احراز صلاحیت دیجیتال موانع تامین مالی بر کارآفرینی دیجیتالی و اشتغال‌زایی دیجیتالی در مناطق محروم را تضعیف می‌کنند.
—————————————————————————
[1] Digital Job creation
[2] Digital Entrepreneurship
[3] بطور کلی دو گونه شبکه مدنظر است: (1) شبکه‌های دارای مالک مشخص همچون شبکه اپراتورهای مخابراتی موبایل که مالک آن یک شرکت مخابراتی مجوزدار است یا شبکه ملی اطلاعات که مالک آن یک دولت یا نظام سیاسی است و یا (2) شبکه‌های بدون مالک مشخص همچون شبکه اینترنت که مالک مشخص و از قبل تعیین شده‌ای ندارد. نکته مهم اینکه اگرچه شبکه اینترنت از لحاظ ساختار جهانی، غیرمتمرکز است اما از لحاظ مدیریت جهانی، متمرکز است.
